I ) : Bức tranh phố huyện nghèo lúc chiều tà chuyển dần vào đêm khuya _ một bức tranh nhân thế hắt hiu ... !
Từ tâm trạng buồn man mác của cô bé Liên trong cái thời khắc của ngày tàn , hình ảnh 1phố huyện nghèo hiu quạnh và cuộc sống quẩn quanh , đơn điệu của ng dân nơi đây dần hiện lên rõ nét .
1 : Về thời gian :
Tác phẩm mở đầu bằng âm thanh tiếng trống thu không từng tiếng vang ra gọi buổi chiều , cùng nh đám mây hồng ở phương Tây như hòn than sắp tàn rồi kết thúc bằng đêm khuya , con ng đi ngủ , cả phố huyện yên tĩnh , đầy bóng tối . Sự lựa chọn thời gian nghệ thuật ở đây ko phải là ngẫu nhiên . Trong truyện " Gió lạnh đầu mùa " , Thạch Lam viết về 1 buổi sáng đầu thu , còn ở " Dưới bóng hoàng lan " là 1 trưa hè nóng nực mà dịu êm . Chọn thời điểm chiều tà chuyển dần vào đêm khuya cho câu truyện , Thạch Lam tạo cho ng đọc cái cảm giác bâng khuâng , thương nhớ , man mác buồn . Đó là nh cảm giác đẫm chất thơ mà nhiều bài thơ lãng mạn cùng thời với " Hai đứa trẻ " từng gợi ra !
2 : Về không gian :
Nhà văn sử dụng rất hài hoà ngòi bút MT phong cảnh thiên nhiên buổi chiều tà và đêm khuya 1 ngày hè nơi phố huyện . TLam lắng nghe , ngắm nhìn Phố huyện , cảm nhận rõ nét đến từng chi tiết . Có âm thanh , có ánh sáng , có hơi gió nhè nhẹ , có cánh đồng xa xa , có con đg mấp mô nh hòn đá nhỏ , có mấy cửa hàng 2 dãy phố và mênh mang 1 vòm trời đêm mượt như nhung với hàng ngàn ngôi sao ganh nhau lấp lánh . Trong nh cảnh thiên nh phong phú ấy , có lẽ TLam tập trung chú ý đặc tả 2 chi tiết tiêu biểu nhất . Đó là âm thanh và ánh sáng :
a : Âm thanh :
Mở đầu là tiếng trống thu ko buồn bã , từng tiếng 1 vang ra để gọi buổi chiều . Tiếp theo là văng vẳng tiếng ếch nhái kêu ran ngoài đồng ruộng theo gió nhẹ đưa vào . Rồi muỗi bắt đầu vo ve . Tiếng ng nói năng , trò truyện thì thầm nhỏ nhẹ . Vào đêm khuya , khi mọi ng đã buồn ngủ thì tiếng trống cầm canh đánh tung lên 1 tiếng ngắn khô khan . Và liền sau đó , khi đoàn tàu từ Hà Nôi chạy qua phố huyện thì nh âm thanh bỗng dồn dập bởi tiếng rít mạnh vào ghi , tiếng còi đã rít lên và tàu rầm rộ đi tới . Cả Phố huyện như bừng tỉnh , náo nức , sôi nổi , 1 niềm vui đón đợi , chờ mong , háo hức , dõi theo , mơ tưởng . Nh chỉ trong chốc lát , nh âm thanh rộn rã ấy giống như mấy tiếng đập mạnh , đập dồn của 1 con tim xúc động , bồi hồi , để rồi nhỏ dần , nhỏ dần , tắt lịm đi ! Toàn Phố huyện chỉ còn đêm khuya , tiếng trông cầm canh và tiếng chó sủa xa xa . Kết thúc là đêm yên tĩnh , tĩnh mịch .
b : Ánh sáng :
Khi tiếng trống vang ra gọi buổi chiều , thì bầu trời phương Tây đỏ rực như lửa cháy , và nh đám mây hồng như hòn than sắp tàn . Ánh sáng dịu lại . Chiều về , ngày tàn dần . Màn đêm buông xuống . Đêm mùa hạ êm như nhung . Đg phố và các con ngõ chứa đầy bóng tối . Tít trên vòm trời cao là ánh sáng ngàn sao lấp lánh , lẫn với vệt sáng của nh con đom đóm bay là là trên mặt đất . Dưới thấp toả ra nh mấy quầng sáng thân mật : Cái bếp lửa của gánh phở nhà bác Siêu và ngọn đèn con ở hàng nc chị Tí . Đấy là nh ánh sáng của cuộc sống nhỏ nhoi , nh đầy nghị lực , ko chịu tắt . Đến nửa đêm , khi đoàn tàu Hà Nội đi tới phố huyện thì phố huyện bừng lên nh vầng sáng mới . Trên các toa tàu , ánh đèn sáng trưng , đồng và kền lấp lánh . Hoà với những âm thanh rộn rã , nh quầng sáng này đã làm bừng dậy trong lòng ng niềm vui , và nuôi dưỡng nh hi vọng , tuy mơ hồ , nhưng trong trẻo !
Bức tranh thiên nhiên phố huyện thật yên tĩnh , thanh bình , tuy buồn , nhưng thơ mộng . Miêu tả đc cảnh thiên nhiên của miền quê đất Việt như thế , hẳn ngòi bút TLam vừa hiện thực vừa lãng mạn , đầy ấn tượng . Đằng sau bức tranh ấy là 1 tấm lòng thấm đẫm tình cảm dân tộc , tình yêu quê hương Tổ quốc .
c : Hình ảnh cuộc sống con người :
*Vào thời gian này , ở nơi đây , nh gia đình khá giả như ông Cửu , cụ Thừa , cụ Lục , ông Giáo đều đóng cửa nghỉ ngơi , hoặc rủ nhau đánh tổ tôm . Phố huyện chỉ còn lại nh con ng nghèo khổ . Đó là mấy đứa trẻ con nhà nghèo đi nhặt thanh nứa hay bất cứ thứ gì còn có thể dùng đc . Đó là mẹ con chị Tí bán hàng nước . Đó là bà cụ Thi hơi điên có giọng cười khanh khách dễ sợ . Đó là bác Siêu bán phở gánh . Đó là gia đình bác xẩm . Vài 3 bác phu , chú lính đi tuần đêm , mấy ng làm công ở hiệu khách đi đón bà chủ ở tỉnh về và cả chị em Liên nữa !
*Những con ng nghèo khổ , thân phận bé mọn , hèn kém ấy mỗi ng 1 nghề , 1 cảnh ngộ . Họ . Tất cả họ . Đã góp thêm vào bức tranh thiên nhiên nơi phố huyện từ chiều tà đến đêm khuya nh nét sinh hoạt cuộc sống . Nhưng đây, đấy ko phải là nét sinh hoạt bình thường . Đó là cuộc sống mưu sinh đầy vất vả , là 1 cuộc mưu sinh thì đúng hơn , nó chật vật , khốn khổ , bần cùng , mòn mỏi ! Lúc mới chiều tà , có chút vui vẻ bởi lũ trẻ con tụ họp nơi hè phố cười đùa ríu rít .Về khuya , tất cả tắt dần , nhỏ dần , tàn dần . Sự sống có chăng chỉ còn leo lét như đốm lửa hắt ra yếu ớt nơi ngọn đèn hàng nước chị Tí .
*Nhà văn đã khéo miêu tả những chi tiết rất chân thực , rất khách quan mà đầy ý nghĩa . Cuộc mưu sinh của nh con ng nghèo khổ nơi phố huyện mòn mỏi , hắt hiu , tù đọng , nhưng họ vẫn sống , vẫn chụm lại với nhau , giúp nhau , chia sẻ mọi nỗi niềm . Qua nh câu truyện trao đổi , hỏi han nhẹ nhàng nơi phố huyện lúc đêm khuya , thoang thoảng cái tình ng mộc mạc . Tình ng sao quá đỗi gần gũi thân thương , tình ng chân chất bàng bạc lan khắp thiên truyện . Phải chăng , nhờ cái tình ng ấy , nh kiếp sống đói nghèo kia có nghị lực và cố chờ đợi ? Chị Tí chốc chốc lại phe phẩy cành chuối khô đợi mấy ng khách từ trên huyện , từ nhà cụ Cửu , cụ Lục ra uống nc , ăn quà của chị . Khi thấy có tín hiệu tàu sắp đến , bóng 2 , 3 ng cầm đèn lồng đi đón bà chủ ở tỉnh về , bác Siêu nghển cổ mừng rỡ : " Đèn ghi kia rồi " ! . Chừng ấy ng trong bóng tối vẫn kiên nhẫn hi vọng " mong đợi một cái gì tươi sáng hơn cho sự sống nghèo khổ hằng ngày của họ " . Cái ngày mai ấy , nh ng dân phố huyện chưa hình dung ra , nhà văn có lẽ cũng chưa mường tượng ra . Nhưng đó . Vẫn là cái đích để ng ta hướng tới , để ng ta "được" hi vọng , đợi chờ !
*Qua cái nhìn của Liên , phố huyện tuy nghèo nàn hiu quạnh nhưng có gì rất gần gũi thân thương . Đó là phố nh chẳng khác với làng quê là mấy , vẫn có dãy tre làng , có tiếng ếch nhái kêu ran ngoài đồng ruộng , con đg thăm thẳm ra sông và các ngõ vào làng . Một ko gian chan chứa hồn quê Việt với những ng dân chưa xa rời đồng ruộng , ban ngày vẫn mò cua bắt tép . Đối với Liên , phố huyện và nh ng dân nơi đây đã trở thành gắn bó thân quen , mang lại cho 2 chị em những cảm giác êm đềm !
*Bức tranh phố huyện là bức tranh đc dệt nên bằng cảm giác . Nhưng phải nói thêm rằng , cảm giác ấy là nh gì đã 1 thời từng đc trải nghiệm , cảm giác ấy gắn liền với nh kí ức tuổi thơ ! Ở đó , có Phố huyện Cẩm Giàng , nơi chị em Thạch Lam gần như là nh nguyên mẫu cho Phố huỵện và chị em Liên trong truyện ngắn này . Bởi vậy , sức lay động tâm hồn ng đọc ở đây , cũng có thể ví như sức lay động của nh kí ức cảm động kết tinh từ tuổi thơ của nhà văn TLam ! Bức tranh phố huyện là bức tranh đc dệt nên bằng cảm giác . Cái cảm giác ấy rất tương phản về ánh sáng và bóng tối . Ở 1 cấp độ khác , cũng có thể nói , nó đc dệt nên bởi nh cảm giác tương phản gay gắt về thế giới phố huỵện và thế giới khác . Hiện thân đầy đủ cho cuộc sống nơi phố huyện là thứ ánh sáng leo lét chỉ đủ chiếu sáng cho 1 vùng đất nhỏ . Hiện thân cho cuộc sống tươi vui , tốt đẹp là hình ảnh chuyến tàu đêm chở bao ánh sáng và niềm vui náo động từ Hà Nội phồn hoa đem về ! Niềm vui đến , niềm vui đi , chốc lát . Lại càng buồn nhớ , khát khao ... !
