Nam Cao tên thật là
Trần Hữu Tri [Có nguồn ghi là Trần Hữu Trí], sinh năm
1915, nhưng theo giấy khai sinh ghi thì là ngày
29 tháng 10 năm
1917.
[1] Quê ông tại làng Đại Hoàng, tổng Cao Đà, huyện Nam Sang, phủ Lí Nhân (nay là xã
Hòa Hậu, huyện
Lý Nhân,
Hà Nam). Ông đã ghép hai chữ của tên tổng và huyện làm bút danh: Nam Cao.
[2]
Ông xuất thân từ một gia đình
Công giáo bậc trung. Thân phụ ông là ông Trần Hữu Huệ, làm nghề thợ mộc và thầy lang trong làng. Thân mẫu ông là bà Trần Thị Minh, vừa là nội trợ, làm vườn, làm ruộng và dệt vải.
Thuở nhỏ, ông học sơ học ở trường làng. Đến cấp tiểu học và bậc trung học, gia đình gửi ông xuống
Nam Định học ở trường Cửa Bắc rồi trường Thành Chung. Nhưng vì thể chất yếu, chưa kịp thi
Thành Chung, ông đã phải về nhà chữa bệnh, rồi cưới vợ năm 18 tuổi.
Nam Cao từng làm nhiều nghề, chật vật kiếm sống và đến với văn chương đầu tiên vì mục đích mưu sinh. Năm 18 tuổi vào
Sài Gòn, ông nhận làm thư ký cho một hiệu may, bắt đầu viết các truyện ngắn
Cảnh cuối cùng,
Hai cái xác. Ông gửi in trên
Tiểu thuyết thứ bảy, trên báo
Ích Hữu các truyện ngắn
Nghèo,
Đui mù,
Những cánh hoa tàn,
Một bà hào hiệp với bút danh
Thúy Rư. Có thể nói, các sáng tác "tìm đường" của Nam Cao thời kỳ đầu còn chịu ảnh hưởng của trào lưu
văn học lãng mạn đương thời.
Trở ra Bắc, sau khi tự học lại để thi lấy bằng Thành chung, Nam Cao dạy học ở Trường tư thục Công Thành, trên
đường Thụy Khuê,
Hà Nội. Ông đưa in truyện ngắn
Cái chết của con Mực trên báo
Hà Nội tân văn và in thơ cùng trên báo này với các bút danh
Xuân Du,
Nguyệt.
Năm
1941, tập truyện đầu tay
Đôi lứa xứng đôi, tên trong bản thảo là
Cái lò gạch cũ, với bút danh Nam Cao do NXB Đời mới Hà Nội ấn hành được đón nhận như là một hiện tượng văn học thời đó. Sau này khi in lại, Nam Cao đã đổi tên là
Chí Phèo.
Phát xít Nhật thâm nhập
Đông Dương, trường sở bị trưng dụng, ông rời Hà Nội, về dạy học ở Trường tư thục Kỳ Giang, tỉnh
Thái Bình, rồi về lại làng quê Đại Hoàng. Thời kỳ này, Nam Cao cho ra đời nhiều tác phẩm. Ông in
truyện dài nhiều kỳ
Truyện người hàng xóm trên
Trung Bắc Chủ nhật, viết xong
tiểu thuyết Chết mòn, sau đổi là
Sống mòn.