Ðồng chí là một bài thơ tiêu biểu của nhà thơ Chính Hữu và của thơ
ca Việt Nam hiện đại. Hễ nói tới thơ Chính Hữu là người ta không thể không
nghĩ đến Ðồng chí.
Bài thơ được sáng tác vào năm 1948, sau chiến dịch Việt Bắc năm
1947, đánh dấu sự xuất hiện cuả một nhà thơ mới trong thời kháng chiến
chống thực dân Pháp. Bài thơ lúc đầu dán ở báo tường đơn vị, sau in vào báo
Sự thật, rồi được chép vào sổ tay các cán bộ, chiến sĩ, được phổ nhạc, trở
thành tải sản chung của mọi người.
Ðồng chí là bài thơ ca ngợi một tình cảm mới, quan hệ mới giữa
người và người trong cách mạng và kháng chiến. "Ðồng chí" trong ngôn ngữ
sinh hoạt chính trị và đời thường đã thành tiếng xưng hô quen thuộc, khi lý
tưởng cách mạng đoàn kết, gắn bó mọi người đã bắt rễ sâu vào đời sống.
Nhưng mấy ai đã cảm nhận được nội dung tình cảm phong phú mới mẻ chứa
đựng trong hai tiếng ấy?
Ðể làm hiện lên nội dung mới lạ trong những từ ngữ quen thuộc, nhà
thơ phải dùng phép "lạ hóa". Không phải ngẫu nhiên mà bài thơ bắt đầu từ
những cái khác biệt và xa lạ. Ðây là lời của những người đồng chí tự thấy
cái mới lạ của mình:
Quê hương anh nước mặn đồng chua
Làng tôi nghèo đất cày lên sỏi đá
Anh với tôi hai người xa la
Tự phương trời chẳng hẹn quen nhau.
Mỗi người một quê, đất đai canh tác khác nhau, tập quán, phong tục hẳn là
cũng khác. Miền biển nước mặn, đất phèn. Vùng đồi trung du đất ít hơn sỏi
đá. Những con người tự nhận là xa lạ, cách nhau cả một phương trời và
chẳng hẹn hò quen nhau. ấy thế mà có một sức mạnh vô song, vô hình biến
họ thành đôi tri kỷ:
Súng bên súng đầu gác bên đầu
Ðêm rét chung chăn thành đôi tri kỷ.
Ðó là cuộc sống và chiến đấu chung đã làm thay đổi tất cả. Hai dòng
thơ chỉ có một chữ "chung": "Ðêm rét chung chăn", nhưng cái chung đã bao
trùm tất cả. "Súng bên súng" là chung chiến đấu, "đầu sát bên đầu" thì chung
rất nhiều: không chỉ là gần nhau về không gian mà còn chung nhau ý nghĩ,
lý tưởng. "Ðêm rét chung chăn" là một hình ảnh thật cảm động và đầy ắp kỷ
niệm. Những người từng kháng chiến ở Việt Bắc hẳn không ai quên cái rét
Việt Bắc và của vùng rừng núi nói chung. Hồi ấy nhà thơ Tố Hữu từng viết:
"Rét Thái Nguyên rét về Yên Thế, Gió qua rừng Ðèo Khế gió sang". Cũng
không ai quên được cuộc sống chung gắn bó mọi người: "Bát cơm sẻ nữa,
“nội dung được trích dẫn từ 123doc.vn - cộng đồng mua bán chia sẻ tài liệu hàng đầu Việt Nam”
chăn sui đắp cùng". Ðắp chăn chung trở thành biểu tượng của tình thân hữu,
ấm cúng, ruột thịt. Những cái chung ấy đã biến những con người xa lạ
"thành đôi tri kỷ"
Hai chữ "Ðồng chí" đứng riêng thành một dòng thơ là điều rất có ý
nghĩa. Nhà thơ hoàn toàn có thể viết thế này: "Ðêm rét chung chăn thành đôi
đồng chí". "Ðồng chí" và "tri kỷ" đều cùng một vần bằng, vần trắc, hai chữ
hoàn toàn có thể thay thế nhau mà không làm sai vận luật, mà bài thơ có thể
rút ngắn được một dòng. Nhưng nếu viết như thế thì hỏng. Ðêm rét chung
chăn có nghĩa hai chữ "Ðồng chí" rộng lớn vô cùng. "Tri kỷ" là biết mình và
suy rộng ra là biết về nhau. "Ðồng chí" thì không phải chỉ biết nhau, mà còn
phải biết được cái chung rộng lớn gắn bó con người trên mọi mặt.
Hai chữ "Ðồng chí" đứng thành một dòng thơ đầy sức nặng suy
nghĩ. Nó nâng cao ý thơ đoạn trước và mở ra ý thơ các đoạn sau. "Ðồng chí"
là cái có thể cảm nhận mà không dễ nói hết.
Phần hai bài thơ nói đến tình cảm chung của những người đồng chí. Những
câu thơ chia thành "anh, tôi", nhưng giữa họ đều là chung cả. Ðoạn hai của
bài thơ được mở đầu bằng những dòng tâm sự nhớ nhà. Bây giờ họ chia sẻ
với nhau những tình cảm quê hương và gia đình. Ðối với các chàng trai áo
nâu ra trận lần đầu nhớ nhà là nỗi niềm thường trực:
Ruộng nương anh gửi bạn thân cày
Gian nhà không mặc kệ gió lung lay.
Ðối với người nông dân, làm ruộng là quan trọng nhất, những việc ấy
đành nhờ bạn thân làm hộ. Gian nhà tổ ấm cũng đành chịu hy sinh: "mặc kệ
gió lung lay". Câu thơ ngang tàng, đượm chất lãng mạn như muốn nâng đỡ
con người vượt lên cái bất đắc dĩ của hoàn cảnh. Thẻ hỏi ai có thể "mặc kệ"
để cho gió làm xiêu đổ nhà mình? Ðó là một thoáng tếu nhộn làm se lòng
người. Hai dòng thơ đầy ắp nỗi nhớ, mặc dù tới dòng thứ ba thì chữ "nhớ"
mới xuất hiện"
Giếng nước gốc đa nhớ người ra lính
Người lính trong thơ Chính Hữu đã rất nhớ nhà, nhớ quê nhưng họ
thương nhất vẫn là người ở nhà nhớ họ, dõi theo tn tức của họ, những người
ở nơi nguy hiểm. Hình ảnh "giếng nước" là nơi dân làng gặp gỡ sáng sáng,
chiều chiều. "Gốc đa" là nơi dân làng nghỉ ngơi những khi trưa nắng. Những
lúc ấy họ sẽ hỏi thăm những người trai ra trận. Nhưng "giếng nước, gốc đa"
cũng là nơi hò hẹn, tình tự lứa đôi: "Trăm năm dầu lỗi hẹn hò, Cây đa bến
cũa con đò khác đưa". Biết bao là nhớ nhung. Nhưng người lính không nói
là mình nhớ, chỉ nói ai khác nhớ. Ðó cũng là cảnh mình tự vượt lên mình,
những dòng thơ nén tình riêng vì sự nghiệp chung, bằng những lời ý nhị,
không một chút ồn ào.
Bảy dòng cuối của đoạn thơ dành nói riêng về nỗi gian khổ. Cái gian
“nội dung được trích dẫn từ 123doc.vn - cộng đồng mua bán chia sẻ tài liệu hàng đầu Việt Nam”
khỏ của bộ đội trong buổi đầu kháng chiến đã được nói đến rất nhiều. Thôi
Hữu trong bài “Lên Cấm Sơn” có những câu thật cảm động về những người
lính.
“ Cuộc đời gió bụi pha xương máu
Ðợt rét bao lần xé thịt da
Khuôn mặt đã lên màu tật bệnh
Ðâu còn tươi nữa những ngày hoa!
Lòng tôi xao xuyến tình thương xót
Muốn viết bài thơ thấm lệ nhoà
Tặng những anh tôi từng rỏ máu
Ðem thân xơ xác giữ sơn hà”
Anh với tôi biết từng cơn ớn lạnh
Sốt run người vầng trán ướt mồ hôi.
Trong kháng chiến, ở chiến khu, bệnh sốt rét cơn là phổ biến nhất. Hai
câu thơ nêu đủ các triệu chứng của bệnh sốt rét cơn. Những ai nhiễm bệnh,
thoạt đầu cảm thấy ớn lạnh, sau đó liền cảm thấy lạnh tới lúc người run cầm
cập, đắp bao nhiêu chăn cũng không hết rét, trong khi đó thì thân nhiệt lại
lên cao tới 40, 41 độ người vã cả mồ hôi, vã vì nóng và vì yếu. Phải trải qua
bệnh này thì mới hiểu hết cái thật của câu thơ. Sau cơn sốt đó là da xanh, da
vàng, viêm gan, viêm lá lách…
Ngoài khổ về bệnh tật là khổ về trang bị. Những ngày đầu kháng chiến, chưa
có đủ áo quần đồng phục phát cho bộ đội. Người lính mang theo áo quần ở
nhà đi chiến đấu, khi rách thì và víu, có người còn không có kim chỉ để vá,
lấy dây mà buộc túm chỗ rách lại, người ta gọi đùa là "Vệ túm", ở đây "anh
rách, anh vá" thông cảm nhau.
Áo anh rách vai
Quần tôi có vài mảnh vá
Miệng cười buốt giá
Chân không giày
Thương nhau tay nắm lấy bàn tay.
"Miệng cười buốt giá" hẳn là cười trong buốt giá, vì áo quần không
chống được rét, mà cũng là nụ cười vượt lên trên buốt giá, mặc dù trời lạnh
hẳn nụ cười cũng khó mà tươi. Cũng có thể là nụ cười coi thường gian khổ.
Nhà thơ không viết "nụ cười buốt giá" mà viết "Miệng cười buốt giá" hẳn là
vì từ "nụ cười" quá trừu tượng, vả lại, nụ cười ở đây không buốt giá, mà nhà
thơ thì muốn nói một cách cụ thể đến cái miệng với đôi môi nhợt nhạt ấy.
"Chân không giày" cũng là một thực tế phổ biến, và cái nổi lên là tình
thương yêu đồng đội: "Thương nhau tay nắm lấy bàn tay", một hình ảnh hết
sức ấm áp. Chỉ có năm dòng thơ, tác giả đã vẽ lên chân dung "anh bộ đội Cụ
Hồ" buổi đầu kháng chiến, nghèo khổ, thiếu thốn nhưng tình đồng chí sưởi
ấm lòng họ.
Nếu đoạn một nói về sự hình thành đồng chí, đoạn hai nói về tình cảm
hiện đại, thì đoạn ba nói về hành động chiến đấu của họ:
Ðêm nay rừng hoang sương muối
Ðứng cạnh bên nhau chờ giặc tới
Ðầu súng trăng treo.
Từ nhận thức chung, tình cảm chung, bài thơ kết vào hành động. Thời
gian, không gian trở nên cụ thể, công việc cũng cụ thể, nhưng không vì thế
mà sự việc thay thế chất thơ. Câu kết bài thơ là một hình ảnh nổi tiếng cô
đọng, giàu ý vị: đầu súng trăng treo.
Một hình ảnh bất ngờ. "Súng" và "trăng" là hai vật cách xa nhau
trong không gian, lại chẳng có gì chung để liên tưởng. Hình ảnh này chỉ có
thể là phát hiện của người lính, súng lăm lăm trong tay chờ giặc, và bất ngờ
thấy mặt trăng treo lửng lơ trên đầu súng. Người không cầm súng không thể
cảm thấy được. Rừng hoang sương muối là rất buốt, những người lính rách
rưới đứng cạnh bên nhau và trăng như cũng đứng chung với người. Trăng là
biểu trưng của trong sáng và mộng mơ. "Ðầu súng" chiến đấu của người
đồng chí có thêm mặt trăng đã mở ra biết bao liên tưởng phong phú. Ðồng
thời câu thơ bốn tiếng như cũng nén lại, dồn vào bên trong, tạo thành cái kết
không lời. Ðoạn một và hai toàn những lời tâm sự. Ðoạn cuối lại là bức
tranh cổ điển, hàm súc.
Ðồng chí là bài thơ rất tiêu biểu cho phong cách cô đọng, kiệm lời
của nhà thơ Chính Hữu.
nguồn: st
[TẶNG BẠN] TRỌN BỘ Bí kíp học tốt 08 môn
