Bên cạnh đó, những khu rừng thiêng còn là nơi để cúng tế “Đông xên”, rừng nghĩa địa chôn cất những người quá cố “Đông pá heo”, rừng cấm, rừng kiêng, rừng linh thiêng “Đông căm” chỉ để thờ cúng…
Dân tộc Thái là những cư dân lúa nước, sống ở vùng bán sơn địa, họ hiểu rất rõ vai trò của rừng đầu nguồn với cuộc sống và mùa màng. Người Thái có câu: “Tai pá phăng, nhăng pá liệng” - có nghĩa là: "Sống rừng nuôi, chết rừng chôn". Việc bảo vệ rừng, đặc biệt là những khu rừng đầu nguồn, rừng thiêng là nghĩa vụ, trách nhiệm của mỗi người và đã trở thành luật lệ của bản mường - “Hịt khong bản mường”. Người Thái đời này sang đời khác vẫn nhắc nhau rằng: “Hiêm pá vạy lun lăng chắng mả/Vạy haử nặm chu bó lay lơng/Phaư chứ đảy khót nặn măn chắng pên côn” - có nghĩa là: "Giữ rừng cho muôn đời phát triển/ Để cho muôn mỏ nước tuôn trào/Ai nhớ được câu ấy thì mới thành người!".
Người Thái nói về rừng, rừng thiêng và trách nhiệm bảo vệ rừng của mỗi người một cách cụ thể: “Pá đông xông cột/Mạy pên khôn/Côn pên nuốt/Pá cắm đông kheo/Mạy hua ta/Nga hua bó/Pá tắm đin piêng/Pá heo đông căm/Pá cấm đông xên…” - có nghĩa là: "Cây có lông (có nghĩa là cây cổ thụ) như người già có râu, rừng xanh bát ngát, là rừng đầu nguồn, rừng đầu mỏ nước, rừng ngút ngàn tít tắp, rừng cúng tế, rừng kiêng, rừng linh thiêng…". Bảo vệ rừng để cho hôm nay, cho ngày mai và cho muôn đời thế hệ: “Có rừng, có cây, có hoa quả chín. Chim muông, ong bướm, muôn loài sẽ đến. Nếu không muôn loài ong bướm và chim muông sẽ bỏ đi. Đó là lẽ thường tình tự nhiên thôi”.
Rừng trong tâm thức của người Thái như trái tim của cộng đồng, thể hiện những qui ước, luật tục và những giá trị văn hóa truyền thống được tôn thờ, được sùng kính như với ông bà tổ tiên. Trải qua hàng ngàn năm chung sống hòa thuận với rừng, hiểu được qui luật của rừng, dân tộc Thái tôn trọng rừng và đặt ra những qui định về việc bảo vệ rừng được cộng đồng tôn trọng như những luật tục.
Mỗi khu vực, những khu rừng cấm thường gắn với những truyền thuyết, giai thoại, mang tính huyền bí… và mỗi người, mỗi bản mường đều tôn thờ như một tín ngưỡng. Ngày xưa, những khu rừng cấm này không ai dám xâm phạm, dù là chỉ hái một ngọn măng, chặt một cành cây, săn bắt một con chim thú… Thậm chí, ai đi qua cũng phải cúi lạy, kể cả phìa tạo cũng phải xuống ngựa, chị em phải cởi khăn piêu xuống lặng lẽ bước qua, những con thú bị thương trong những cuộc săn bắn nếu chạy vào đây không ai được đuổi theo và sẽ được rừng che chở, bảo vệ.
Có khu rừng hàng năm chỉ mở cho phép mọi người vào hái măng một vài lần trong năm sau những cơn mưa rồi lại đóng để rừng phát triển xanh tốt - “Pá nó hảm”; còn những khu rừng bảo vệ nguồn nước tuyệt đối cấm khai thác, rừng dành cho việc khai thác vật liệu dựng nhà thì cấm không được phát, đốt làm nương. Khi cần chặt một cây to làm quan tài cho người quá cố thì phải trồng lại cho rừng từ năm đến mười cây khác.
Bản mường dân tộc Thái, đầu mường có rừng hồn chiềng gọi là “Cửa xen”, cuối mường có rừng hồn chiềng gọi là “Cửa pọng” như nơi trú ngụ của linh hồn bản mường, bên cạnh mường có rừng là nghĩa địa của mường gọi là “Chiềng kẻo”, hình ảnh đó như một biểu tượng ăn sâu vào tiềm thức mỗi người. Vài năm một lần, bản mường tổ chức cúng rừng - “Xên đông”. Lễ cúng diễn ra trang trọng, linh thiêng, thầy cúng đại diện cho cộng đồng cầu khẩn các đấng siêu nhiên ban cho mưa thuận gió hòa, mùa vụ tươi tốt, cuộc sống ấm no, hạnh phúc…
Ngày nay do nhiều nguyên nhân chủ quan và khách quan, nhiều khu rừng đầu nguồn bị tàn phá nghiêm trọng, những khu rừng thiêng cũng chịu chung số phận. Nhìn dưới góc độ khoa học, những khu rừng thiêng chính là những khu rừng có giá trị bảo vệ đầu nguồn sinh thủy, tạo nên sự cân bằng sinh thái, là nơi bảo tồn những nguồn gen vô cùng quí hiếm cho đất nước và nhân loại, đồng thời góp phần bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa tốt đẹp của dân tộc.
Bởi vậy, việc khôi phục, bảo vệ những cánh rừng thiêng của người Thái nói riêng và rừng đầu nguồn nói chung có một vai trò vô cùng quan trọng, không chỉ góp phần bảo vệ môi sinh, môi trường mà còn góp phần to lớn trong việc bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc Thái, nâng cao ý thức cho mỗi người, cho muôn đời thế hệ.
Trong những năm gần đây, một số địa phương đã rất coi trọng việc trồng cây gây rừng, đồng thời với việc ngăn chặn nạn phá rừng. Vừa qua, tại thị xã Nghĩa Lộ, Trung tâm Vì sự phát triển bền vững miền núi, thuộc Tổng hội Địa chất Việt Nam, thành viên của Liên hiệp các Hội khoa học kỹ thuật Việt Nam đã tổ chức hội thảo: “Niềm tin và bảo vệ rừng thiêng truyền thống của dân tộc Thái”. Các tỉnh có đông dân tộc Thái sinh sống như: Hòa Bình, Sơn La, Lai Châu, Yên Bái... đều đến dự. Đây là một hoạt động kịp thời, thiết thực nhằm nâng cao ý thức của mỗi người dân trong việc trồng cây, gây rừng và bảo vệ rừng.
Những khu rừng thiêng của dân tộc Thái tuy có mang những yếu tố huyền bí, tâm linh nhưng đằng sau sự thần thánh hóa ấy là thái độ sống biết trân trọng và bảo vệ rừng đã cụ thể bằng những luật tục bất di bất dịch từ ngàn đời.Do vậy bạn thấy đấy không chỉ có dân tộc Thái mới có ý thức bảo vệ rừng như thế, mà cả chung ta cũng nên có trách nhiêm trong viêc bào vệ món quà quí giá mà thiên nhiên đã ban tặng !
[TẶNG BẠN] TRỌN BỘ Bí kíp học tốt 08 môn